طرح پانزی (Ponzi Scheme) چیست؟
طرح پانزی نوعی کلاهبرداری مالی است که سرمایه‌گذاران را با وعده سود یا بازده بالا فریب می‌دهد، اما به جای ایجاد سود مشروع، از سرمایه سرمایه‌گذاران جدید برای پرداخت سود به سرمایه‌گذاران قبلی استفاده می‌کند. کل طرح بر اساس فریب است و در نهایت زمانی که سرمایه‌گذاران جدید کافی برای پرداخت سود به سرمایه‌گذاران قبلی وجود نداشته باشد، سقوط می‌کند و منجر به ضررهای مالی قابل‌توجهی برای افراد درگیر می‌شود. در واقع تا زمانی که سرمایه‌گذاران جدید وارد شوند، این طرح می‌تواند ادامه پیدا کند. عواقب ویرانگر طرح‌های پانزی فقط به سرمایه‌گذاران خرد که پس‌انداز خود را از دست می‌دهند محدود نمی‌شود، بلکه به اعتماد کلی مردم به بازارهای مالی نیز ضربه می‌زند. سرمایه‌گذاران باید محتاط باشند و پیش از سپردن سرمایه خود به دیگران، تحقیقات لازم را انجام دهند و از علائم هشداردهنده برای جلوگیری از قربانی شدن در این طرح کلاهبرداری آگاه باشند.
تاریخچه کلاهبرداری پانزی
طرح پانزی به نام چارلز پانزی، مهاجر ایتالیایی که یکی از معروف‌ترین طرح‌های پانزی اولیه را در اوایل قرن بیستم در ایالات متحده انجام داد، نامگذاری شده است. با این حال مدت‌ها قبل از اینکه اصطلاح «طرح پانزی» ابداع شود، افراد و گروه‌های مختلفی در طول تاریخ از این روش برای کلاهبرداری و فریب مردم استفاده کرده‌اند. اولین ردپاهای این طرح را می‌توان در اواسط تا اواخر دهه ۱۸۰۰ میلادی در آمریکا پیدا کرد و حتی چارلز دیکنز، نویسنده مشهور انگلیسی، در رمان‌های خود شیوه‌های مشابهی از کلاهبرداری را توصیف کرده بود.
پانزی اولین طرح کلاهبرداری خود را در سال ۱۹۱۹ انجام داد. او شرکتی با عنوان Securities Exchange Company تأسیس کرد و به سرمایه‌گذاران وعده داد که با خرید سهام این شرکت، در ۴۵ روز سود ۵۰ درصد و در ۹۰ روز سود ۱۰۰ درصدی خواهد پرداخت. از آنجایی که او قبلاً طرح موفقی را در مورد تمبرهای پستی اجرا کرده بود، سرمایه‌گذاران از وعده‌های او استقبال کردند. اما پانزی به جای اینکه دارایی آنها را واقعاً در یک کسب و کار سرمایه‌گذاری کند، آن را به عنوان سود بین سرمایه‌گذاران پخش کرد. او همین روال را ادامه داد و در ۸ ماه اول ۱۹۲۰ توانست ۱۵ میلیون دلار (معادل ۲۲۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۲) پول جمع کند.
بزرگ شدن سرمایه پانزی باعث شد اسم او به تیتر اول روزنامه «بوستون پست» تبدیل شود. این موضوع باعث شد تا تحقیقاتی روی شرکت پانزی شروع شود. در نتیجهٔ این تحقیقات، وجههٔ رسانه‌ای پانزی تخریب شد و تعداد سرمایه‌گذاران جدید به شدت افت کرد. در نتیجه پانزی دیگر قادر به پرداخت سودهای وعده داده شده نبود و نهایتاً به خاطر کلاهبرداری توسط پلیس فدرال به ۳.۵ سال زندان محکوم شد. به محض آزادی، به خاطر اتهامات دولتی محکوم شد، دوباره به زندان رفت و سال ۱۹۳۴ از زندان آزاد شد. در نهایت پانزی به ایتالیا برگشت و سال ۱۹۴۹ در بیمارستانی در برزیل از دنیا رفت.
ویژگی‌های اصلی طرح پانزی
همانطور که اشاره شد، طرح پانزی به بازار خاصی محدود نیست و با دادن وعدهٔ سرمایه‌گذاری در بازارهای مختلف اجرا می‌شود. با این حال، طرح‌های پانزی ویژگی‌های مشترکی دارند که آگاهی از آنها باعث می‌شود به محض مشاهده، بتوانید به کلاهبردارانه بودن طرح پی ببرید. از جمله ویژگی‌های اصلی یک طرح پانزی می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- وعدهٔ سودهای هنگفت و بدون ریسک
- عدم سرمایه‌گذاری مشروع
- عدم شفافیت در مورد استراتژی سرمایه‌گذاری
- فشار برای سرمایه‌گذاری سریع
- وابستگی به جذب سرمایه‌گذاران جدید
- نداشتن سابقه سرمایه‌گذاری اثبات شده
- مشکلات دسترسی به وجوه سرمایه‌گذاری شده
- رشد سریع و غیرقابل تداوم
وعدهٔ سودهای هنگفت و بدون ریسک
مجری یک طرح پانزی معمولاً با وعدهٔ سودهای فوق‌العاده بالا که اغلب بالاتر از میانگین نرخ بازار است سرمایه‌گذاران را جذب می‌کند. معمولاً افرادی که زیاد از ساز و کار بازارهای مالی اطلاع ندارند این اعداد را باور می‌کنند و به سرمایه‌گذاری ترغیب می‌شوند. سودهای زیاد در بازه‌های زمانی کوتاه یکی از مهم‌ترین علائم هشداردهنده‌ای است که در صورت مشاهده باید به پانزی بودن پروژه شک کرد.
عدم سرمایه‌گذاری مشروع
کلاهبردار پشت طرح پانزی بعد از جمع‌آوری سرمایه‌های افراد به هیچ فعالیت سرمایه‌گذاری مشروع یا سودآوری نمی‌پردازد. هیچ کسب‌وکار، محصول یا خدماتی در پس‌زمینه وجود ندارد که سود وعده داده شده را محقق کند. در عوض، فرد یا شرکت کلاهبردار، سودها را از سرمایهٔ سرمایه‌گذاران جدید پرداخت می‌پردازد و با این کار ظاهری کاذب از سودآوری ایجاد می‌کند.
عدم شفافیت در مورد استراتژی سرمایه‌گذاری
مجریان طرح پانزی معمولاً استراتژی سرمایه‌گذاری خود را شفاف بیان نمی‌کنند. توضیحات این افراد معمولاً کلی و مبهم است و هیچ‌گاه سند قابل تأیید و معتبری از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده ارائه نمی‌کنند. البته در بعضی موارد، کلاهبرداران با ثبت شرکت‌های کاغذی صوری و گرفتن گواهینامه‌ها و مجوزهای به‌ظاهر معتبر سعی می‌کنند چهره موجهی از کسب و کار خود نشان دهند.
فشار برای سرمایه‌گذاری سریع
از آنجایی که حیات طرح پانزی به سرمایه‌های جدید وابسته است، مجریان این طرح‌ها سعی می‌کنند سرمایه‌گذاران را هرچه سریع‌تر به سرمایه‌گذاری سریع‌تر ترغیب کنند. برای مثال ممکن است ادعا کنند که فرصت سرمایه‌گذاری محدود است و سرمایه‌گذاران برای اینکه بتوانند جایگاه تضمینی داشته باشند باید سریع‌تر اقدام کنند. همین عجله باعث می‌شود تا افراد وسوسه شوند و فرصت کافی برای بررسی و صحت‌سنجی ادعاهای کلاهبرداران را نداشته باشند.
وابستگی به جذب سرمایه‌گذاران جدید
کل ساختار طرح پانزی به جذب مداوم سرمایه‌گذاران جدید وابسته است. وجوه این سرمایه‌گذاران جدید برای پرداخت سود به سرمایه‌گذاران قبلی استفاده می‌شود. این طرح برای اینکه بتواند توهم سودآوری را در میان سرمایه‌گذاران حفظ کند به جریان ورودی ثابت سرمایه تازه نیاز دارد. به همین خاطر در بسیاری از موارد، به افراد وعده می‌دهند که در صورت معرفی افراد جدید به عنوان زیرمجموعه، پورسانت یا سود بیشتری به آنها پرداخت خواهد شد.
نداشتن سابقه سرمایه‌گذاری اثبات شده
مجریان طرح‌های پانزی معمولاً سابقه سرمایه‌گذاری مشروع یا موفق ندارند. این افراد اغلب فاقد اعتبار، مجوز یا هرگونه سابقه معتبر هستند و مدارک و مستنداتی که ارائه می‌کنند یا ساختگی است و یا اعتبار خاصی ندارد. معمولاً با کمی جستجو و بررسی مدارک می‌توان به صوری بودن شرکت‌ها و مدارک این افراد پی برد.
مشکلات دسترسی به وجوه سرمایه‌گذاری شده
یکی از ویژگی‌های دیگر طرح پانزی این است که اگر سرمایه‌گذاران بخواهند کل سرمایه خود را پس بگیرند با چالش‌ها و بهانه‌های مختلف روبرو می‌شوند. سرمایه‌گذاران طرح‌ها و شرکت‌های معتبر هر زمان که بخواهند می‌توانند سرمایه خود را نقد و دریافت کنند، اما مجریان طرح پانزی معمولاً سعی می‌کنند با دادن وعده‌های بیشتر، افراد را از خارج کردن سرمایه خود منصرف کنند.
رشد سریع و غیرقابل تداوم
طرح‌های پانزی به خاطر وعدهٔ سودهای بالا معمولاً سریع رشد می‌کنند و رشد زیاد مستلزم ورود تعداد زیادی سرمایه‌گذار جدید است. از آنجایی که تعداد سرمایه‌گذاران جدید محدود است، مجری نمی‌تواند سرمایه کافی برای پرداخت سود جذب کند. در چنین شرایطی طرح از هم می‌پاشد و بسیاری از سرمایه‌گذاران پول خود را از دست می‌دهند. در نهایت ممکن است مجری ناپدید شود یا به خاطر فعالیت‌های کلاهبردارانه به دام قانون بیفتد.
تشخیص پروژه‌های پانزی
حال که با ویژگی‌های طرح پانزی آشنا شدیم شاید برای شما هم این سؤال پیش آمده باشد که چطور باید پروژه‌های پانزی را تشخیص دهیم. پاسخ ساده به این سؤال، آگاهی و اطلاع‌رسانی است. اگر ویژگی‌های مطرح‌شده را در ذهن داشته باشید، در صورت مواجه شدن با طرح پانزی به راحتی می‌توانید کلاهبردارانه بودن آن را تشخیص دهید. هیچ نوع سرمایه‌گذاری و پروژه‌ای که بتواند در مدت کوتاه سودهای هنگفتی را نصیب شما کند وجود ندارد، بنابراین اگر با پروژه یا طرحی مواجه شدید که سودهای پیشنهادی آن بسیار بالاتر از عرف بود، در واقعی بودن آن تردید کنید.
مجریان طرح پانزی معمولاً از ناآگاهی افراد سوءاستفاده می‌کنند و با نام بردن از مفاهیم جدید مثل خرید ارز دیجیتال و معامله با هوش مصنوعی، کلود ماینینگ، ربات تریدر هوشمند و غیره، افراد را به دام خود می‌اندازند. علاوه بر این، مراقب مدارک و وبسایت‌های جعلی نیز باشید. داشتن وب‌سایت انگلیسی و گواهینامه‌های ناشناخته و متعدد دلیلی بر معتبر بودن شرکت نیست و نباید آن را ملاک قرار داد. شرکت‌های معتبر معمولاً ساز و کاری شفاف دارند و نحوه سرمایه‌گذاری و دریافت سود در آنها کاملاً مشخص و از قبل تعریف‌شده است.
نمونه‌هایی از پروژه‌های پانزی
در طول تاریخ پروژه‌های پانزی مختلفی انجام شده است. از جمله مشهورترین پروژه‌های پانزی می‌توان به این موارد اشاره کرد:
پروژه پانزی لو پرلمن
لو پرلمن یکی از کلاهبرداران آمریکایی است که سال ۲۰۰۶ به اجرای یکی از بزرگترین و طولانی‌ترین طرح‌های پانزی آمریکا متهم شد. پرلمن در دهه ۱۹۹۰ میلادی سابقهٔ راه‌اندازی چندین گروه موسیقی مختلف را داشت. بعد از اینکه همان گروه‌ها به خاطر دزدی از پرلمن شکایت کردند، او با ۳۰۰ میلیون دلار بدهی به کلاهبرداری پانزی نیز متهم شد. او توانسته بود با ثبت شرکت‌های کاغذی، این ۳۰۰ میلیون دلار را از سرمایه‌گذاران و بانک‌های مختلف دریافت کند. پرلمن سال ۲۰۰۷ با اتهاماتی مثل تبانی، پول‌شویی و نشر اکاذیب در اندونزی بازداشت شد و سال ۲۰۰۸ به ۲۵ سال حبس در زندان فدرال محکوم شد. او در نهایت سال ۲۰۱۶ در ۶۲ سالگی از دنیا رفت.
پروژه پانزی برنی میداف
برنی میداف در دهه ۱۹۶۰ به عنوان کارگزار بورس کار خود را آغاز کرد. اما از اوایل دهه ۱۹۸۰، شرکت او به یکی از بزرگترین طرح‌های پانزی تاریخ تبدیل شد. مثل سایر طرح‌های پانزی، میداف سرمایه گذاران را با وعده‌هایی مثل سود بالا و ریسک کم فریب می‌داد. در پشت ماجرا خبری از کسب و کار و تولید سود نبود و میداف از پول آنها برای پرداخت سود به سرمایه گذاران قبلی خود استفاده می کرد. علاوه بر این میداف بابت تنظیم تراکنش‌های مالی بین این افراد و شرکت‌های سرمایه‌گذاری، کارمزدی را تحت عنوان «پرداخت برای جریان سفارش» (PFOF) دریافت می‌کرد و از این طریق هم درآمد داشت. با این حال، از آنجایی که همه این شرکت‌ها جعلی (یا در واقع سرمایه‌گذاران قبلی او) بودند، این کارمزد مثل این بود که سرمایه‌گذاران پول بیشتری را بابت سرمایه‌گذاری می‌پرداختند و مابه‌التفاوت آن به جیب میداف می‌رفت. طرح میداف در سال ۲۰۰۹ از هم پاشید و کلاهبرداری پانزی او به بیش از ۱۳ هزار سرمایه‌گذار بین ۶۵ تا ۷۴ میلیارد دلار ضرر رساند. میداف به خاطر این کلاهبرداری به ۱۵۰ سال حبس محکوم شد و سال ۲۰۲۱ در زندان از دنیا رفت.
پروژه پانزی دی سی سولار
پروژه پانزی شرکت دی سی سولار (DC Solar) که در حوزه انرژی‌های پاک و پنل‌های خورشیدی فعالیت می‌کرد، شرکت‌های مشهوری مثل شرکت بیمه برکشایر هاتاوی متعلق به وارن بافت (Warren Buffett)، شرکت رنگسازی شروین-ویلیامز، و بسیاری از سرمایه‌گذاران مشهور جهان را به دام خود انداخت. یک مکانیک اهل کالیفرنیا با نام جف کارپاف (Jeff Carpoff) با نصب یک باتری بزرگ و چندین پنل خورشیدی روی یک تریلر توانست ژنراتور قابل حمل را برای تولید انرژی پاک اختراع کند. او اختراع خود را Solar Eclipse (به معنای خورشید گرفتگی) نامید و شرکتی با عنوان DC Solar را به راه انداخت. بسیاری از شرکت‌های بزرگ، کمپانی‌های حوزه ورزش و سرگرمی، و حتی دولت آمریکا از این شرکت استقبال کردند، اما شرکت او در تأمین سفارش‌ها دچار مشکل شد و ژنراتورهای فروخته‌شده هم خوب کار نمی‌کردند. سال ۲۰۱۲ کارپاف تصمیم گرفت برای حل مشکلات به وجود آمده، پروژه را به یک طرح پانزی تبدیل کند. او علاوه بر اینکه از سرمایه‌های جدید برای پرداخت بدهی به سرمایه‌گذاران قبلی استفاده کرد، بلکه با ثبت شرکت خود به عنوان شرکت فعال در انرژی‌های پاک توانست دولت آمریکا را فریب دهد و از زیر بار میلیون‌ها دلار مالیات فرار کند. مقامات آمریکایی بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ طرح را افشا و کارپاف را به همراه بسیاری از مدیران شرکت او دستگیر کردند. طرح کارپاف در مجموع حدود یک میلیارد دلار خسارت به همراه داشت و به همین خاطر او در سال ۲۰۲۱ به ۳۰ سال حبس محکوم شد.
پروژه پانزی جورج سانتوس
در جولای سال ۲۰۲۰، جورج سانتوس، نماینده جمهوری‌خواه کنگره، برای کار در یک شرکت سرمایه‌گذاری در فلوریدا به نام هاربر سیتی کپیتال (Harbor City Capital) استخدام شد. او در طول مدت کار خود در این شرکت، با پیشنهاد سرمایه‌گذاری‌های پر بازده و کم ریسک (یکی از علائم هشدار دهنده مهم برای کلاهبرداری‌های مالی ) در شرکت‌های تبلیغات دیجیتال، سرمایه‌گذاران را به سرمایه‌گذاری در این شرکت ترغیب کرد. سانتوس برای اینکه پیشنهادات خود را جذاب‌تر کند، درباره تحصیلات خود اغراق می‌کرد و مدعی می‌شد با افراد ثروتمند یا قدرتمند در ارتباط است. در نهایت یکی از افرادی که قصد سرمایه‌گذاری داشت متوجه شد این شرکت از اسناد مالی جعلی استفاده می‌کند و موضوع را با سانتوس مطرح کرد. سانتوس هم موضوع را با یکی از وکلای شرکت در میان گذاشت اما اقدام دیگری انجام نداد. در آوریل ۲۰۲۱، کمیسیون بورس و اوراق بهادار (SEC) دارایی‌های هاربر سیتی کپیتال را مسدود کرد. این کمیسیون شرکت را به اختلاس حدود ۴.۵ میلیون دلار از پول سرمایه‌گذاران برای مصارف شخصی مدیرعامل متهم کرد. همچنین شرکت به این متهم شد که پول سرمایه‌گذاران را به نهادهای نامرتبط با سرمایه‌گذاری‌های وعده داده شده انتقال داده است که این موضوع یکی از نشانه‌های اصلی طرح‌های پانزی است. البته در این پرونده نام سانتوس ذکر نشده و او ادعا می‌کند از کلاهبرداری بی‌خبر بوده است.
تفاوت طرح پانزی و هرمی
پروژه‌های هرمی (Pyramid Scheme) یکی از انواع روش‌های کلاهبرداری مالی هستند که معمولاً آن را با پانزی یکی می‌دانند، اما تفاوت‌هایی بین این دو نوع کلاهبرداری وجود دارد. در طرح پانزی، سرمایه‌گذاران معمولاً یک بار سرمایه‌گذاری می‌کنند و بعد منتظر دریافت سود می‌مانند. طرح پانزی معمولاً برای جذب سرمایه‌گذاران جدید و پرداخت سود به اعضای قبلی به یک نفر یا یک گروه کوچک (یعنی همان مجریان طرح) نیاز دارد. اما طرح یا پروژه‌های هرمی دائماً سرمایه‌گذاران را به مشارکت فعالانه و معرفی اعضای جدید ترغیب می‌کنند. در طرح‌های هرمی معمولاً افراد به ازای هر عضو جدیدی که به شبکه معرفی کنند از حق عضویت او پورسانت می‌گیرند. بخشی از این پول نیز به سرمایه‌گذاران قبلی و سردسته‌های اصلی پروژه پرداخت می‌شود. در واقع در یک پروژه هرمی افراد برای کسب درآمد باید دائماً نفرات بیشتری را به عنوان زیرمجموعه معرفی کنند. شرکت‌های هرمی معمولاً ظاهری موجه دارند اما در اغلب موارد کسب و کار خاصی در آنها انجام نمی‌شود. به طور خلاصه، تفاوت پروژه پانزی و هرمی را می‌توان به این صورت بیان کرد:
در طرح پانزی، مجریان طرح یک مبلغ کلی از سرمایه‌گذاران کلاهبرداری می‌کنند و بعد از پول سرمایه‌گذاران جدید به آنها سود می‌پردازند.
در طرح هرمی، مجریان طرح سرمایه‌های کوچکی از سرمایه‌گذاران می‌گیرند و بعد آنها را به کسب درآمد از طریق معرفی اعضای جدید ترغیب می‌کنند. بخشی از پول سرمایه‌گذاران جدید به سرمایه‌گذاران قبلی و سردسته‌های اصلی پروژه پرداخت می‌شود.
جمع‌بندی
طرح پانزی مفهوم تازه‌ای در بازارهای مالی نیست، اما امروزه با رونق ارزهای دیجیتال، دوباره تعداد این طرح‌ها رو به افزایش است. کلاهبرداران پانزی معمولاً از ناآگاهی و طمع افراد سوءاستفاده می‌کنند و آنها را با وعدهٔ سودهای هنگفت و بدون ریسک فریب می‌دهند. بازارهای مالی همیشه بر مبنای عرضه و تقاضا کار می‌کنند و سودهای کلان و دائمی بدون دانش و سرمایه کافی در آنها معنا ندارد. طرح‌های پانزی معمولاً سعی می‌کنند با ارائه اسناد مالی جعلی، خود را به عنوان شرکت‌های موجه و سودآور معرفی کنند. این طرح‌ها با سوءاستفاده از طمع مردم آنها را به سرمایه‌گذاری عجولانه ترغیب می‌کنند و فرصت بررسی شرکت و پروژه را از آنها می‌گیرند. زمانی که با یک فرصت سرمایه‌گذاری وسوسه‌انگیز مواجه می‌شوید ابتدا وضعیت پروژه، سابقهٔ شرکت و رؤسای آن را بررسی کنید تا در دام کلاهبرداران گرفتار نشوید. سود کلان و تضمینی یکی از مهم‌ترین علائم هشداردهنده در طرح‌های پانزی است و در صورت مواجهه با آن، در واقعی بودن پروژه و شرکت تردید کنید.
